Między klimatem a sposobem użytkowania ziemi istnieją silne zależności. Opisuje je IPCC w swoim ostatnim Raporcie Specjalnym, przyjętym 7 sierpnia 2019 r. w Genewie przez rządy państw członkowskich ONZ. Jak użytkować ziemię, aby zmniejszyć nasz wpływ na klimat? Jak przeciwdziałać erozji gleb i utracie zdolności ekosystemów do pochłaniania węgla? Jak zapewnić bezpieczeństwo żywnościowe 500 milionom ludzi, mieszkającym na obszarach dotkniętych pustynnieniem? To główne pytania, na które można znaleźć odpowiedź w Raporcie.
Zasoby ziemi
Powierzchnia ziemi i ekosystemy podlegają coraz silniejszej presji. Zmiany w użytkowaniu terenu, takie jak wylesienia, pożary lasów i osuszanie podmokłości na potrzeby rolnictwa, przyczyniają się do niekorzystnych zmian w bilansie gazów cieplarnianych w atmosferze. Cenne ekosystemy i gleby zostają nieodwracalnie utracone. Powierzchnia ziemi pozbawiona roślinności nie tylko ulega erozji, ale także tarci zdolność do pochłaniania i składowania węgla, co przyczynia się do zwiększenia ilości CO2 w atmosferze i potęguje nasz negatywny wpływ na klimat. Z drugiej strony, do nasilenia się erozji gleb przyczynią się susze – będące skutkiem zmian klimatu – których zasięg występowania i częstotliwość zwiększa się z roku na rok. Intensywne rolnictwo, z kolei, powoduje zanieczyszczenie i wyjałowienie gleb, i również przyczynia się do ich degradacji. W ten sposób tracimy kolejne tereny pod uprawy i musimy pozyskiwać następne.
Te skomplikowane relacje, na podstawie setek wyników badań naukowych, opisali eksperci Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (IPCC) w Raporcie Specjalnym na temat zmian klimatu i gruntów (Special Report on Climate Change and Land – SRCCL).
– Rolnictwo, leśnictwo i inne rodzaje użytkowania gruntów odpowiadają za 23% emisji gazów cieplarnianych, natomiast naturalne procesy zachodzące w gruntach prowadzą do pochłaniania węgla na poziomie prawie 1/3 emisji dwutlenku węgla z paliw kopalnych i przemysłu – powiedział Jim Skea, współprzewodniczący grupy roboczej IPCC III.
Naturalne procesy zachodzące w gruntach i ekosystemach powinniśmy więc wykorzystywać do zmniejszania wpływu człowieka na klimat i przeciwdziałania skutkom zmian klimatu. Powierzchnia ziemi jest bowiem naszym największym zasobem. Konieczne jest lepsze zarządzanie użytkowaniem ziemi i ochrona różnorodności biologicznej. Polityki i działania w tym zakresie muszą realizować długotrwałe cele i być konsekwentne – ekosystemy potrzebują czasu, aby się odbudować i skutecznie magazynować węgiel.
Lepsze zarządzanie gruntami to także zrównoważone rolnictwo. Rolnicze wykorzystanie ziemi musi odpowiadać potrzebom żywnościowym ludzi, ale jednocześnie w mniejszym stopniu niż dotychczas przyczyniając się do zmian klimatu i negatywnego wpływu na środowisko przyrodnicze.
– Niektóre wybory żywieniowe wymagają więcej ziemi uprawnej i wody, tak, więc powodują stosunkowo większe emisje gazów cieplarnianych. Zbilansowana dieta (produkty zawierające ziarna, rośliny strączkowe, owoce i warzywa oraz żywność pochodzenia zwierzęcego produkowana w zrównoważony sposób w systemach o niskiej emisji gazów cieplarnianych) to jedna z głównych możliwości ograniczenia zmian klimatu i adaptacji do nich – powiedziała Debra Roberts, współprzewodnicząca grupy roboczej IPCC II.
Trzeba podkreślić, że zmiany klimatu w coraz większym stopniu będą wpływać negatywnie na bezpieczeństwo żywnościowe. Zjawiska, które dziś obserwujemy, będą się nasilać. Rośnie zagrożenie niedoborami wody, pożarami związanymi z upałami, gwałtownymi deszczami następującymi po okresach suszy oraz burzami. Te ekstremalne zjawiska będą powodować zmniejszenie plonów, będą wpływać na wartość odżywczą produktów, przerwy w dostawach, a w konsekwencji wzrost cen żywności oraz migracje. W ten sposób zmiany klimatu wpłyną na cztery – wskazane w Raporcie – filary bezpieczeństwa żywnościowego: osiągalność (wydajność i produkcja), dostęp (ceny i zdolność do pozyskiwania żywności), wykorzystanie (przygotowanie żywności i odżywianie) oraz stabilność (zapewnianie stałej dostępności bez zakłóceń). Skutków tego wpływu będą doświadczać wszyscy mieszkańcy Ziemi, a w szczególności Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej i Karaibów.
W Raporcie sporo uwagi poświęcono również nadmiernej konsumpcji i marnotrawieniu żywności. O ile na politykę w zakresie użytkowania ziemi mamy jedynie pośredni wpływ, zmiana stylu żywienia może być wkładem każdego z nas w ochronę klimatu. Szacuje się, że obecnie prawie 1/3 wyprodukowanej żywności jest marnowana. Dodatkowo ponad 20% produkcji gazów cieplarnianych pochodzi z produkcji, przetwarzania oraz transportu żywności. Ograniczenie marnotrawstwa zmniejszyłoby emisję gazów cieplarnianych i przyczyniło się do ochrony zasobów środowiska.
– Mając na uwadze skalę problemu, IOŚ-PIB wraz z konsorcjum realizuje projekt badawczy – PROM, którego celem jest m.in. oszacowanie poziomu strat i marnotrawstwa żywności w Polsce, utworzenie systemu monitoringu oraz opracowanie efektywnego programu racjonalizacji strat i ograniczania marnotrawstwa żywności w postaci rozwiązań informatycznych, oraz regulacji prawnych w tym zakresie – informuje dr inż. Krystian Szczepański, Dyrektor IOŚ-PIB.
W zapobieganiu marnotrawieniu żywności i ograniczeniu nadmiernej konsumpcji IPCC dostrzega potencjał ochrony klimatu. Potencjał ten tkwi także w zrównoważonym użytkowaniu ziemi, przeciwdziałaniu wycince lasów i nadmiernemu pozyskiwaniu drewna. Dzięki polityce i działaniom w tym zakresie możemy zmniejszać głód i nierówności społeczne, poprawiać odporność społeczeństwa na skutki zmian klimatu – realizować najważniejsze cele zrównoważonego rozwoju. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z wcześniejszym Raportem Specjalnym IPCC, zrównoważenie użytkowania powierzchni ziemi i rolnictwa to tylko część działań w transformacji całej gospodarki, które musimy podjąć, aby nie dopuścić do globalnego ocieplenia klimatu powyżej 1,5oC w stosunku do epoki przedprzemysłowej.
– Raport IPCC jest niezwykle cennym dokumentem, potwierdzającym konieczność i słuszność działań podejmowanych na rzecz ochrony środowiska. Pokazuje jak ważne i niezbędne są zmiany naszego stylu życia oraz sposobu myślenia, a także podejmowanie działań nie tylko na poziomie globalnym, ale także regionalnym i lokalnym. Treść raportu wzmacnia również moje przekonanie o celowości i zasadności działań podejmowanych przez IOŚ-PIB, skierowanych m.in. na adaptację do zmian klimatu, przeciwdziałanie zanieczyszczeniom powietrza i marnotrawieniu żywności, a także realizację polityki klimatycznej – podsumowuje Dyrektor IOŚ-PIB.
